Một trong những hiện tượng nổi lên của giáo dục thời hiện đại mà các nhà nghiên cứu rất quan tâm là hiện tượng trẻ em “xa rời văn hóa đọc” và đắm mình vào thế giới internet. Ở Nhật Bản, do lo lắng trước hiện tượng này, hàng loạt các bộ luật khuyến đọc quan trọng đã ra đời như “Luật khuyến khích hoạt động đọc sách của trẻ em” (2001), “Luật chấn hưng văn hóa đọc” (2005).
Những hệ lụy từ việc lạm dụng internet
Ở Việt Nam cũng tương tự. Cảnh trẻ em say mê internet, thiết bị số và không đọc sách không phải là chuyện hiếm. Vấn đề này làm cho nhiều cha mẹ, thầy cô đau đầu, nhất là trong bối cảnh dịch covid buộc trẻ tạm thời nghỉ học ở nhà. Ở Việt Nam, vấn đề còn nguy hiểm hơn nữa vì nước ta đã bước vào thời đại internet trong khi chưa có nền tảng văn hóa đọc vững chắc với nhiều thế hệ trưởng thành cùng với thói quen đọc sách từ nhỏ, nền xuất bản, hệ thống thư viện công, thư viện trường học hoàn thiện, hoạt động hiệu quả và có truyền thống lâu đời.
Sự say mê internet và các phương tiện kĩ thuật số của trẻ ngay từ độ tuổi rất nhỏ đã dẫn đến nhiều hệ lụy cả về thói quen sinh hoạt, sức khỏe và chất lượng tư duy. Sự sa đà vào cóp nhặt và đọc các tin tức ngắn, những nội dung giải trí thiên về nghe-nhìn, cùng cỗ máy tìm kiếm trên mạng đã làm cho học sinh dễ rơi vào cái bẫy “ảo tưởng bác học”. Học sinh có thể dễ dàng tìm được đủ thứ, biết đủ thứ nhưng lại không biết cách xử lý, kết nối chúng để tạo ra thông tin mới với giá trị mới và có tính hệ thống. Kết quả là cho dù biết nhiều, học sinh vẫn thiếu nền tảng để trở thành người có tư duy và nền tảng văn hóa thực sự.
Nhưng internet cũng là công cụ không thể thiếu
Tuy nhiên, xét toàn diện, internet và các phương tiện kĩ thuật số là những công cụ tuyệt vời. Cuộc sống con người trong xã hội hiện đại sẽ đảo lộn và đi giật lùi nếu nhân loại một ngày không có chúng. Khi có thái độ và tư duy hợp lý đối với chúng khi sử dụng ta sẽ thấy internet và các thiết bị này giúp ích cho trẻ em rất nhiều trong việc học và đọc.
Thứ nhất, internet là kho thông tin-tri thức khổng lồ. Chỉ cần có thiết bị kết nối người dùng có thể tìm kiếm, đọc những thông tin mình cần tìm hiểu dưới nhiều dạng thức tồn tại (chữ viết, hình ảnh, kí hiệu, âm thanh, video) từ nhiều nguồn đa dạng. Sự đa dạng này giúp mở rộng tầm nhìn và thúc đẩy tư duy phê phán, năng lực xử lý thông tin
Thứ hai, các cỗ máy tìm kiếm giúp cho người học có thể tìm được đến nguồn thông tin cần thiết nhanh hơn, chính xác hơn, tiết kiệm được nhiều thời gian công sức.
Thứ ba, các cuốn sách được lưu giữ phát hành trên internet là sách điện tử, sách đa phương tiện vì thế trẻ em có thể học và đọc trong nhiều môi trường, hoàn cảnh như vừa có thể nghe sách nói vừa làm việc khác. Việc học tập như vậy giúp tận dụng tối ưu thời gian. Các nội dung đa phương tiện cũng giúp học sinh học tập tốt hơn khi có thể quan sát hình ảnh động, nghe âm thanh, tiến hành các thí nghiệm giống như hướng dẫn…
Thứ tư, internet và các thiết bị số giúp người học dễ dàng kết nối xuyên không gian và thời gian với các tác giả, thầy cô, người hướng dẫn và người cùng học. Họ có thể giao lưu, trao đổi, thảo luận, tranh luận dễ dàng. Đây là điều kì diệu của thời đại số mà trước đó nhân loại nằm mơ cũng không thể có được. Nhờ mạng facebook, email, twitter, học sinh có cơ hội để kết bạn, nhắn tin, đưa ra câu hỏi, thảo luận ngay trên trang nhà của các tác giả viết ra cuốn sách mà mình thích, mình đã đọc… Việc này giúp tạo ra hứng thú, động cơ học tập lành mạnh và làm sâu sắc thêm tư duy.
Thứ năm, internet và các thiết bị số giúp cho học sinh gia tăng cơ hội biểu đạt và thực hành trong học tập. Học sinh trước kia muốn thể hiện kết quả học tập, phô bày kết quả tư duy chỉ có cách là viết ra giấy bài kiểm tra cho thầy cô xem, gửi các bài viết cho báo và chờ đợi được đăng với những cơ hội hiếm hoi. Tuy nhiên ngày nay bất cứ ai cũng có thể xuất bản bài viết, hình ảnh, nội dung đa phương tiện của mình lên không gian mạng thông qua tài khoản cá nhân ở các trang mạng xã hội như facebook, twitter, youtube, các trang blog hoặc website. Nhờ vậy, học sinh có thể trở thành nhà báo, nhà văn, người sáng tạo nội dung bất chấp độ tuổi. Việc này kích thích khả năng sáng tạo, gia tăng động lực, mở rộng không gian học hỏi và tạo cho học sinh những trải nghiệm tốt để định hướng nghề nghiệp…
Làm cách nào để trẻ em đọc sách trong môi trường số?
Internet và các phương tiện kĩ thuật số nói trên có vai trò ngày càng lớn trong đời sống và nếu biết cách dùng thì sẽ rất hữu ích. Tuy nhiên, ngay cả người lớn chúng ta cũng phải thừa nhận rằng chúng có tính chất gây nghiện và rất dễ làm cho người dùng rơi vào tình trạng “lạm dụng”. Không hiếm những người lớn lãng phí cả 2-3 tiếng, thậm chí là nhiều hơn thế mỗi ngày cho internet khi dùng nó để đọc những tin tức vô thưởng vô phạt, chơi game, xuất bản những thứ lặt vặt lên mạng xã hội và lâu lâu lại vào xem có ai like, thả tim hay bình luận không.
Điều đó có nghĩa là ở trẻ em khả năng nghiện và lạm dụng lớn hơn nhiều. Để lành mạnh hóa hành vi sử dụng internet và các thiết bị kĩ thuật số của trẻ, giúp trẻ cân bằng giữa việc đọc sách, sinh hoạt đời thường và dùng internet, cha mẹ cần lưu ý và thực hiện một số việc sau.
Thứ nhất là không nên cho trẻ tiếp xúc quá sớm với màn hình và internet. Ở Việt Nam ta dễ thấy hình ảnh trẻ em được dỗ bằng ipad, điện thoại khi ăn, uống thuốc… Ở độ tuổi non nớt (dưới 6 tuổi) việc này gây hại cho mắt, cột sống và tư duy. Trong gia đình tôi, ba đứa con đều dưới sáu tuổi vì vậy về cơ bản các cháu không dùng internet, cũng không chơi trò chơi hay sử dụng điện thoại, ipad. Vì thực hiện triệt để kỉ luật này cùng với việc cho các cháu đọc sách từ sớm cho nên kết quả hiện tại là các cháu không bao giờ chạm đến điện thoại, ipad, máy tính của bố mẹ. Bố mẹ có thể làm việc trên các thiết bị đó, thậm chí lướt mạng trước các cháu mà các cháu không bao giờ đòi dùng.
Thứ hai, khi trẻ lớn và được dùng internet và các thiết bị như ipad, điện thoại, tivi… thì cần phải trao đổi và định ra quy tắc sử dụng hợp lý, đảm bảo an toàn. Ví dụ cha mẹ cần phổ biến và làm cho trẻ hiểu nguyên tắc an toàn khi sử dụng: không vào web lạ, không cung cấp thông tin cá nhân cho người dùng trên mạng, không dùng mạng xã hội khi chưa đủ tuổi… Hai bên định ra thời gian sử dụng mỗi ngày và triệt để tuân thủ kỉ luật này. Nếu trẻ muốn kéo dài thời gian dùng của ngày hôm nay thì ngày hôm sau sẽ bị trừ đi thời gian tương ứng.
Thứ ba, hướng dẫn trẻ cách sử dụng internet và các thiết bị số vào việc học một cách hiệu quả. Cha mẹ nên hướng dẫn con cách tìm kiếm thông tin, chọn lọc thông tin, cách đưa thông tin lên mạng an toàn. Cảm giác thành công, được công nhận luôn thúc đẩy trẻ hành động tích cực vì vậy việc công bố các bài viết, bức tranh, dự án mà trẻ đã thực hiện được trên không gian mạng để trẻ chia sẻ với bạn bè, cộng đồng cũng là một cách hay để khuyến khích trẻ. Cha mẹ có thể giúp trẻ làm điều này trên cơ sở cân nhắc tới việc đảm bảo quyền riêng tư, sự an toàn và tác động sau công bố tới trẻ.
Thứ tư, để trẻ sử dụng internet và các thiết bị số có hiệu quả, lành mạnh thì trẻ cần phải có một nền tảng văn hóa phong phú. Nền tảng văn hóa đó phải được xây dựng từ trải nghiệm đời sống thực tế của trẻ như: trải nghiệm thiên nhiên, giao tiếp xã hội, lao động, và đọc sách. Luyện tập thể thao, kết giao bạn bè, giúp đỡ gia đình làm việc nhà, du lịch-khám phá thiên nhiên và đọc sách là các hoạt động giúp trẻ có nền tảng đó. Hãy chú ý tới xây dựng môi trường thuận lợi cho trẻ sớm hình thành được thói quen đọc sách. Cách tốt nhất là xây dựng trong chính ngôi nhà của mình một tủ sách, một thư viện mini dành cho cả gia đình cùng đọc. Sự phong phú và hấp dẫn của sách sẽ tạo cho trẻ có một tâm hồn lành mạnh, một trí tuệ thông thái. Đấy là nền tảng cơ bản để trẻ tránh được sự cám dỗ không lành mạnh của internet và dùng internet một cách có hiệu quả phục vụ nhiều mục đích khác nhau trong học tập và cuộc sống.
Cuối cùng, cha mẹ là người có quyền uy và có ảnh hưởng lớn tới con cái vì vậy, muốn trẻ sống lành mạnh cùng internet và các thiết bị số, cha mẹ phải làm gương, phải có kỉ luật với chính bản thân mình để tránh không lạm dụng chúng. Hãy đọc sách, chơi thể thao, trải nghiệm và thưởng thức cuộc sống gia đình, thiên nhiên, xã hội cùng con thay vì đắm chìm trong thế giới internet vô mục đích.
Nguyễn Quốc Vương
9/5/2021
Đăng lại từ Facebook Tác giả, dịch giả Nguyễn Quốc Vương
