Chữa trị và phòng ngừa tai biến mạch máu não

Bài tuần trước, chúng ta đã bàn về nguyên nhân, yếu tố nguy hại, các hình thái tai biến mạch máu não (stroke). Bài kỳ này, chúng ta tìm hiểu cách chữa và phòng ngừa căn bệnh.
        Xin nhắc lại một chút, tai biến mạch máu não được chia làm hai loại chính: tai biến do óc thiếu máu (ischemic stroke, 80% các trường hợp stroke), vì mạch máu nuôi óc bệnh nên hẹp tắc, hoặc vì một cục máu đông từ nơi khác trong cơ thể, theo máu lên óc, làm tắc mạch máu óc; và tai biến do chảy máu (hemorrhagic stroke, 20% các trường hợp stroke), vì mạch máu trong óc hoặc ở quanh óc vỡ bể. 
        Cơn thiếu máu thoáng qua (transient ischemic attack, gọi tắt TIA) xảy ra do một phần óc tạm thời thiếu máu nuôi. Người bệnh có triệu chứng của tai biến: nói ngọng, đớ hay không nói được, mắt nhìn không thấy, méo mặt, tay chân liệt không thể cử động hoặc trở thành vụng về, tê hoặc mất cảm giác một phần cơ thể, ... Tuy vậy, các triệu chứng chỉ kéo dài từ vài phút đến vài tiếng. Có khi các triệu chứng kéo dài hơn, nhưng cũng biến mất trong vòng 24 tiếng, và sau đó, người bị cơn thiếu máu thoáng qua hoàn toàn trở lại bình thường. Nhiều người bị stroke hẳn sau những cơn thiếu máu thoáng qua báo hiệu. 

        Cơn thiếu máu thoáng qua
        Nhiều người bị stroke hẳn sau những cơn thiếu máu thoáng qua báo hiệu, nên sự chữa trị nhắm mục đích ngừa stroke đừng xảy ra khi có cơn thiếu máu thoáng qua xuất hiện. 
        Người bệnh được cho dùng những thuốc chống tiểu cầu (antiplatelet) như dipyridamole, aspirin, clopidogrel khiến các tiểu cầu không kết tụ lại được với nhau tạo máu đông trong mạch. (Tiểu cầu là những tế bào nhỏ lưu thông trong máu, kết tụ với nhau nơi có chảy máu, giúp máu chóng đông, mau hết chảy. Song trong các mạch máu óc bệnh, hẹp sẵn, nếu các tiểu cầu kết tụ với nhau lại có hại, có thể tạo cục máu đông làm nghẽn tắc mạch máu, gây cơn thiếu máu thoáng qua hoặc stroke hẳn.) 
        Nếu biết rõ cơn thiếu máu thoáng qua do những cục máu đông nhỏ, thành lập tại một nơi khác trong cơ thể, ở tim chẳng hạn, theo máu lên óc, làm tắc mạch máu óc, thay vì dùng các thuốc chống tiểu cầu kể trên, chúng ta phải dùng đến thuốc chống đông máu (anticoagulation) như thuốc warfarin (coumadin). 
        Sau đó, chúng ta cố tìm những yếu tố có thể đưa dẫn đến stroke (bệnh tim, cao áp huyết, hút thuốc lá, tiểu đường, cao mỡ cholesterol trong máu, béo mập, hẹp tắc động mạch carotid ở cổ, …) để chữa, hòng phòng ngừa cơn thiếu máu thoáng qua hoặc stroke xảy ra nữa. Có những trường hợp hẹp tắc động mạch carotid ở cổ cần mổ, tuy nhiên, phẫu thuật này nguy hiểm, cần đến bàn tay rất kinh nghiệm của bác sĩ giải phẫu đã từng mổ nhiều trường hợp hẹp tắc động mạch carotid.
        Khi những triệu chứng nói ngọng, đớ hay không nói được, mắt nhìn không thấy, méo mặt, tay chân liệt không thể cử động hoặc trở thành vụng về, tê hoặc mất cảm giác một phần cơ thể, ..., bất ngờ xảy ra và không mau chóng biến mất, chúng ta khó biết ta đang có cơn thiếu máu thoáng qua hay đã bị stroke hẳn. Vì vậy, nếu triệu chứng không mau chóng biến mất, chúng ta nên gọi 911 nhờ xe cấp cứu đưa vào bệnh viện lập tức; tai biến mạch máu não cần được chẩn đoán và chữa trị cấp thời trong môi trường bệnh viện. Còn may mắn các triệu chứng nhanh chóng biến mất, chúng ta cũng nên đi khám bác sĩ ngay, bác sĩ sẽ cho bạn dùng thuốc cần thiết liền và tìm những yếu tố có thể đưa dẫn đến stroke để chữa, phòng ngừa cơn thiếu máu thoáng qua hoặc stroke xảy ra nữa. 

        Tai biến do óc thiếu máu
        Sự chữa trị nhắm mục đích đem máu đến lại phần óc đang tổn thương vì thiếu máu càng sớm càng tốt, do vậy người bệnh cần được chẩn đoán và chữa trị cấp thời trong một bệnh viện có khả năng làm việc này.
        Nếu tai biến mới xảy ra trong vòng 3 tiếng, thuốc alteplase có thể làm tan cục máu đông đang làm nghẽn tắc mạch máu óc gây stroke. Thuốc được chích vào tĩnh mạch hoặc vào thẳng mạch máu đang nghẽn tắc trên óc. Việc dùng thuốc phức tạp, đòi hỏi nhiều điều kiện, và ngược lại, có thể gây chảy máu trong óc đưa đến tử vong, nên không phải ai bị stroke cũng có thể chữa bằng thuốc alteplase, nhất là khi stroke đã xảy ra quá 3 tiếng.
        Những trường hợp không thể dùng thuốc alteplase, hoặc sau khi đã chữa với thuốc alteplase, người bệnh cũng được chữa với các thuốc chống tiểu cầu hoặc chống đông máu, đồng thời chữa những yếu tố có thể đưa dẫn đến stroke như đã trình bày trong phần cơn thiếu máu thoáng qua ở trên.
        Tai biến do óc thiếu máu nhẹ hay nặng, người bệnh mau chóng hồi phục hay bị tàn tật vĩnh viễn, tùy vào óc bị tổn thương ít hay nhiều, sự chữa trị sớm hay muộn, và một số yếu tố khác nữa.
        Đa số các trường hợp tai biến gây bại liệt, người bệnh cần ở thêm lại bệnh viện khoảng 3 tuần tại trại hồi lực (rehabilitation), để được hướng dẫn các cách sử dụng tay, chân trong sinh hoạt hàng ngày, với tình trạng sức khỏe mới của mình. 

        Tai biến do chảy máu
        Tai biến mạch máu não do chảy máu có hai loại: chảy máu ở quanh óc (subarachnoid hemorrhage) thường do vỡ một mạch máu phình nở (aneurysm), và chảy máu trong óc (intracerebral hemorrhage) thường do cao áp huyết.
        Sự chữa trị tùy vào nguyên nhân gây chảy máu (cao áp huyết, đang dùng thuốc chống đông máu, chấn thương đầu, mạch máu phình nở bất thường, …), và nhắm các mục tiêu: tìm nguyên nhân gây chảy máu, kiểm soát áp huyết, ngừng các thuốc có thể làm chảy máu thêm (warfarin, aspirin), đo áp suất trong óc. 
        Một số trường hợp tai biến do chảy máu cần được giải phẫu, hoặc đặt vào mạch máu óc một dụng cụ đặc biệt để cầm máu (phương pháp coil embolization).

        Phòng ngừa stroke
        Chúng ta ôn lại những yếu tố dễ đưa đến stroke: 

        Thỉnh thoảng có trường hợp tai biến mạch máu não tự nhiên xảy ra, dù người bệnh không có yếu tố nào kể trên cả.
        Tuy có người theo mệnh trời, bị stroke dù không có yếu tố nào kể trên, nhưng stroke là một bệnh ghê quá, có thể khiến chúng ta tàn tật vĩnh viễn, do đó, những gì chúng ta có thể làm để tránh stroke, chúng ta nên làm.
        Sống cuộc đời lành mạnh, không thuốc lá, không xì ke ma túy, nên lắm. Vận động thường xuyên, ăn uống vừa phải để tránh béo mập, rất tốt. Đi khám bác sĩ định kỳ để khám phá các bệnh cao áp huyết, tiểu đường, cao cholesterol trong máu, những bệnh thường không gây triệu chứng, vì vậy, chúng ta không tự biết, và nếu khám phá ra chúng, chúng ta chữa chúng cẩn thận.

        Tai biến mạch máu não là bệnh rất đáng sợ, mỗi năm ở Mỹ có thêm 700.000 ngàn trường hợp mới xảy ra, và nhiều người sau cơn tai biến bại liệt, không còn sống tự lập được nữa. Tùy loại tai biến, sự chữa trị khác nhau. Tuy đời có số, song chúng ta cũng cố làm những việc có thể làm để tránh tai biến mạch máu não.

Bác sĩ Nguyễn Văn Đức