Nguyên nhân
Các nguyên nhân gây hôi miệng thuộc hai loại: không phải do bệnh, và do bệnh. Nói chung, đa số trường hợp hôi miệng (đến 90%) có nguyên nhân gây hôi nằm ngay trong miệng.
1. Không phải do bệnh:
- Hôi miệng buổi sáng: trong lúc ta ngủ ban đêm, nước miệng gần như ngừng chảy. Nước miếng là một loại xà-bông rất tốt của miệng, có tính sát trùng. Không có nhiều nước miếng ban đêm, các vi trùng trong miệng sinh sôi nảy nở, tạo ra mùi hôi. Miệng khô (dry mouth), do bất cứ nguyên nhân nào (trong lúc ngủ, do tật bệnh, do dùng thuốc, do thở bằng miệng, ...) khiến miệng thêm hôi. Miệng khô kinh niên, cũng gây sâu răng, nhiễm trùng, niêm mạc miệng thiếu nước và teo nhỏ.
- Dụng cụ nha khoa trong miệng (mouth appliances): răng giả, cầu răng, hoặc dụng cụ nha khoa khác trong miệng là nơi các vụn thức ăn trôi dạt vào ẩn náu, trong cơn sóng gió gây do hai hàm răng, lúc ta ăn. Những vụn thức ăn ấy sẽ hư thúi, làm mồi cho các vi trùng có sẵn trong miệng ăn nhậu. Nơi nào có ăn nhậu, nơi đó có mùi. Nếu có thể, ta nên tháo gỡ và chùi rửa răng giả, cầu răng, v.v. ngày một lần vào buổi tối, rồi ngâm chúng qua đêm trong nước sát trùng. Hoặc làm đúng theo lời chỉ dẫn của nha sĩ.
- Tuổi tác: mùi của hơi thở thay đổi theo tuổi tác. Ta hay bảo hơi thở của trẻ em thơm mùi sữa. Lớn lên, từ tuổi vị thành niên (adolescence) đến tuổi trung niên (middle age), hơi thở đã kém thơm tho. Càng cao tuổi, hơi thở càng dễ có mùi, dù ta giữ gìn vệ sinh răng miệng đúng cách. Vì, càng cao tuổi, các tuyến nước bọt trong miệng ta càng kém đi, tiết nước bọt ít về lượng, kém về phẩm.
- Nhịn đói: nhịn đói có thể gây hôi miệng. Người bỏ bữa vì lười ăn hoặc ăn kiêng (dieting) hay hôi miệng. Khi ăn, ta nhai làm nước miếng tiết ra nhiều, rửa, giết bớt vi trùng trong miệng, khiến miệng bớt hay hết hôi.
- Thuốc lá: thuốc lá loại nào cũng gây hôi miệng. Bỏ nó đi thôi, bạn ơi.
- Thức ăn: một số các chất từ thức ăn được hấp thụ vào máu, rồi thải ra ngoài cơ thể qua phổi. Hành, tỏi, rượu, pastrami (thịt bò ướp) gây hôi miệng qua cơ chế này. Phổi cũng thải những chất biến dưỡng của các chất thịt (proteins) và mỡ (fats). Ăn thịt nhiều tất dễ hôi miệng. Ơ hơi, hoặc ói mửa cũng gây hôi miệng.
- Thuốc: những thuốc dùng có tác dụng làm khô miệng đều có thể gây hôi miệng. Kể ra thì có nhiều thuốc làm khô miệng lắm. Chẳng hạn, các thuốc chống histamines (antihistamines) dùng chữa ngứa, chữa dị ứng mũi, ..., như Benadryl, Chlor-Trimeton, Dimetapp, ..., các thuốc chữa bệnh tâm thần (anxiolytics, antidepressants, antipsychotis...). Rồi thuốc lợi tiểu (diuretics), nhiều thuốc chữa cao áp-huyết, thuốc chống đau, ...
2. Là bệnh đấy:
- Các bệnh hàm miệng:
Như đã biết, trong đa số các trường hợp hôi miệng, vần đề nằm ngay trong miệng. Vệ sinh răng miệng không đủ, để bị sâu răng, để vụn thức ăn cứ lẩn quẩn trong miệng, sẽ giúp các vi trùng sinh sôi nảy nở.
Bệnh răng và bệnh viêm lợi kinh niên, có lẽ là những nguyên nhân gây hôi miệng nhiều nhất, vì tạo điều kiện thuận lợi cho các vi trùng phát triển dân số.
Các vấn đề làm viêm sưng miệng (stomatitis) hoặc lưỡi (vì bệnh, do dùng thuốc, do cơ thể thiếu các sinh tố, ...) gây hôi miệng khi miệng, môi lở, nứt, thức ăn bám vào những chỗ nứt, lở này. Các vi trùng lợi dụng thời cơ, ăn nhậu các vụn thức ăn bám vào những chỗ nứt, lở này, tạo mùi hôi. Nấm Candida mọc trong miệng cũng gây hôi miệng. (Nấm Candida là một loại nấm gây bệnh hay mọc ở những chỗ ẩm của cơ thể như trong âm đạo, trong miệng, ..., nhất là ở người dùng trụ sinh lâu ngày, hoặc người đang mang bệnh như bệnh AIDS, bệnh ung thư, làm giảm sức kháng cự của cơ thể). Hôi miệng cũng có thể gây do ung thư cổ họng (pharyngeal cancer).
Ở mang tai (phía dưới tai, ngay quai hàm) có tuyến nước miếng quan trọng gọi là tuyến parotid. Nhiều bệnh làm tuyến parotid tổn thương, không tiết đủ nước miếng để rửa sạch miệng, gây hôi miệng. Chỉ xin kể ở đây một vài bệnh hoặc vấn đề có thể làm tuyến này viêm sưng: tiểu đường, uống rượu, suy dinh dưỡng (malnutrition), mang thai, ung thư máu, ...
- Các bệnh toàn diện (systemic disease):
Bệnh tiểu đường có thể làm hơi thở có mùi rất ngọt, như mùi trái cây, hay mùi acetone. Ngược lại, bệnh suy thận (renal failure) khiến ta thở ra hơi có mùi như mùi tanh của cá.
Suy gan nặng đưa đến hôn mê làm hơi thở có vị ngọt amine. Một số người xơ gan (cirrhosis) thở ra mùi giống mùi máu cũ (decayed-blood odor) hay mùi trứng hư. Bệnh ung thư máu (leukemia) cũng vậy, có thể tạo cho hơi thở một mùi máu cũ.
Nóng sốt cao và thiếu nước trong cơ thể (dehydration) làm giảm sự tiết nước miếng, đưa đến hôi miệng. Cơ thể thiếu các chất sinh tố hay muối khoáng, như sinh tố A, sinh tố B12, chất sắt (iron), kẽm (zinc), sẽ làm miệng khô, nứt nẻ, khiến vụn thức ăn dễ bám vào những chỗ nứt nẻ này.
- Các bệnh tiêu hóa:
Người mang bệnh dội ngược bao tử-thực quản (gastroesophageal reflux disease: thức ăn trong bao tử dội ngược lên thực quản, do van đóng giữa thực quản và bao tử lỏng) có thể hôi miệng. Vì van đóng giữa thực quản và bao tử lỏng, không đóng kín, các mùi không thơm trong bộ tiêu hóa bay ngược lên thực quản, rồi theo miệng thoát ra ngoài. Các nguyên nhân tiêu hóa khác gây hôi miệng: ung thư bao tử, nhiễm trùng ruột, ... Chảy máu đường tiêu hóa cũng làm hơi thở có mùi như mùi máu đang hư thúi.
- Bệnh mũi: các bệnh viêm mũi, nhiễm trùng các xoang quanh mũi, vật lạ hoặc bướu trong mũi đều có thể gây hôi miệng.
- Bệnh phổi: như viêm ống phổi, viêm phổi, bệnh lao, ung thư phổi, ...
- Bệnh tâm thần: có nhiều vị chẳng hôi miệng tí nào, nhưng cứ quyết rằng miệng mình hôi. Đây là ảo tưởng miệng bị hôi (delusions of halitosis). Những vị có ảo tưởng như vậy có thể đang mang bệnh sầu buồn (depression), bệnh tâm thần phân liệt (schizophrenia), bệnh tâm thần biểu lộ bằng triệu chứng thể chất (somatization), ...
Định bệnh
Xin lỗi bạn, nếu bạn có lỡ hôi miệng, và muốn chữa, đi khám bác sĩ, bạn nên kể bệnh thế nào? Chỉ cần nói: “Miệng tôi hay bị hôi” có đủ chăng?
Chúng ta đã biết, có vô số nguyên nhân gây hôi miệng, dù đa số những nguyên nhân nằm ngay trong mồm miệng của chúng ta. Giúp bác sĩ định bệnh, xin bạn kể bệnh tỉ mỉ. Bạn nhớ đem theo bà xã để bà xã bổ túc thêm chi tiết.
Bạn cho biết vấn đề bắt đầu từ lúc nào. Rồi bạn cho biết miệng bạn hôi thường trực (constant), hay lúc hôi lúc không (intermittent). Lúc nào cũng hôi miệng hay gây do bệnh răng miệng, hoặc bệnh toàn diện. Miệng lúc hôi lúc không hay do bệnh đường tiêu hóa, thí dụ như bệnh dội ngược bao tử-thực quản.
Bạn cho biết các yếu tố nào làm bạn hôi miệng (chẳng hạn đi làm buổi sáng quên đánh răng, ...), yếu tố nào làm hôi miệng nặng hơn (thí dụ, bận việc quá nên hay bỏ bữa, ...), và yếu tố nào làm chứng hôi miệng của bạn nhẹ đi (chẳng hạn, năng đánh và floss răng, ...).
Bạn kể cho bác sĩ nghe về thói quen ăn uống của bạn, bạn có hút thuốc lá không, và đồng thời, các bệnh bạn đang bị, nếu có, cùng các thuốc chữa bệnh nào bạn đang dùng. (Cách tốt nhất là bạn đem tất cả các thuốc đang dùng ở nhà theo, mỗi khi đi khám bệnh).
Sau khi nghe bạn kể bệnh, và đặt thêm những câu hỏi hầu làm sáng tỏ thêm vấn đề nếu cần, bác sĩ sẽ thăm khám bạn kỹ lưỡng và toàn diện (complete physical examination). Bác sĩ sẽ đặc biệt khám kỹ miệng của bạn, kể cả hai môi, xem chúng có lở, nứt vì chấn thương, nhiễm trùng hoặc bướu (tumor). Hai hạch hầu ở hai bên cổ họng của bạn (tonsils), nếu có những chỗ lồi lõm, biết đâu cũng làm bạn hôi miệng, vì vụn thức ăn có thể chui vào ẩn náu tại những chỗ lồi lõm này.
Bạn có thể được yêu cầu ngậm kín miệng và thở ra thật mạnh bằng mũi: nếu có mùi hôi, đang có một bệnh toàn diện khiến hơi thở bạn có mùi đây chăng? Ngược lại, nếu bạn bịt chặt mũi, ngậm kín miệng, ngưng thở một chút, rồi thở nhẹ ra bằng miệng, mà có mùi hôi bác sĩ ngửi thấy được: a, có gì trong miệng hay cổ họng khiến hơi thở bạn không được thơm rồi đây.
Sau đó, tùy lời kể bệnh của bạn, và tùy những gì tìm thấy trong lúc thăm khám cho bạn, nếu cần, bác sĩ sẽ cho làm các thử nghiệm (tests), hoặc chụp phim (radiographic studies). Thường thường, thì rồi chúng ta cũng sẽ tìm ra nguyên nhân nào đó khiến miệng bạn không thơm. Có khi, ngửi đi ngửi lại, vẫn không thấy hơi thở của bạn hôi, khám đi khám lại mãi, vẫn không tìm ra nguyên nhân rõ rệt nào có thể giải thích tại sao bạn cứ nghĩ rằng hơi thở của bạn hôi, và dù cả bà xã bạn cũng bảo miệng bạn có thấy hôi đâu, bác sĩ sẽ bắt đầu nghĩ rằng bạn bị ảo tưởng hôi miệng. Nếu vậy, hay là ta nhờ đến bác sĩ tâm thần giúp đỡ, phân tích xem bạn đang có bệnh tâm thần nào chăng?
Chữa trị
Sự chữa trị hôi miệng tùy vào nguyên nhân ta tìm ra. Nếu kẻ thù gây hôi miệng của ta nằm ngay trong miệng, và thường là vậy (đến 90% các trường hợp), thì vệ sinh răng miệng là cách chữa chính. Chúng ta nên đánh răng ít nhất 2 lần mỗi ngày, đồng thời làm sạch các kẽ răng bằng cách “floss” răng với giây floss ít nhất ngày 1 lần. Nên đánh răng đúng kỹ thuật, bàn chải đánh răng chạm chân răng, chỗ răng và lợi giao nhau. Tiện bàn chải, ta chải luôn cả lưỡi, vì lưỡi cũng là chỗ thức ăn hay bám vào gây hôi. Chải lưỡi thật kỹ trước khi đi ngủ ban đêm và vào buổi sáng thức dậy cũng giúp chứng hôi miệng giảm nhiều. Bạn nhớ đi thăm nha sĩ mỗi năm hai lần để chà rửa răng, đồng thời để nha sĩ thăm khám xem răng lợi có chỗ nào hư hỏng cần chữa.
Ăn một thực phẩm ít thịt, nhiều rau trái, khiến người nhẹ nhõm, khiến miệng bớt hôi. Hành, tỏi, pastrami (thịt bò ướp) dễ làm hôi miệng, chớ nên dùng nhiều.
Nếu có thể, ta bỏ bớt những thuốc dùng khiến miệng bị khô. Nếu khô miệng vẫn không bớt, ta dùng nước miếng giả (saliva substitutes) 30 phút trước mỗi bữa ăn. Nhai kẹo cao-su, loại không có đường (sugar-free gum), là cách rất tốt giúp nước miếng tiết ra nhiều, rửa sạch miệng. Uống nước cho đủ cũng làm bớt khô miệng. Rượu, thuốc lá làm hôi miệng, ta chả nên tiếc, cứ bỏ quách cho xong.
Các nước xúc miệng giữ miệng cho thơm chỉ giúp ta dấu được mùi hôi trong thời gian ngắn, và nước xúc miệng có chứa chất rượu có thể khiến miệng ta khô. Một thuốc xúc miệng có tên Peridex, dùng thường xuyên, sẽ khiến lượng vi trùng trong miệng giảm bớt, giúp ngừa sâu răng và viêm nướu (pha nửa phần nước nửa phần thuốc, giữ trong miệng 30 giây, ngày hai lần sau khi đánh răng). Thuốc rất tốt cho những vị vì bệnh (thấp khớp, lẫn, tai biến mạch máu não, ...), không thể đánh răng và floss răng đúng cách. Có điều, Peridex cần có toa bác sĩ mới mua được. Thuốc có thể bám vào, đổi màu răng và niêm mạc miệng, hoặc thay đổi vị giác. Do thế, người dùng thuốc Peridex cần được nha sĩ khám răng miệng trước khi dùng thuốc, sau đó, ít nhất 6 tháng một lần.
Cái miệng không có không được, thơm lúc còn thơ, nặng mùi dần khi tuổi đời chồng chất. Rất nhiều nguyên nhân khác nhau gây hôi miệng, nhưng trong đa số các trường hợp, kẻ thù gây hôi nằm ngay trong miệng. Vệ sinh răng miệng làm đầu, nếu vẫn không bớt hôi miệng, bạn nên đi khám bác sĩ, và kể bệnh tỉ mỉ, chi tiết.
Kỹ như Mỹ, mà hơn nửa số người Mỹ (đừng quên chúng ta cũng là dân Mỹ cả đấy), một lúc nào đó, còn bị hôi miệng. Không biết có dân tộc nào, mồm miệng thơm hơn?
Bác sĩ Nguyễn Văn Đức
