Hình chụp hôm 31 Tháng Mười, 2019, đoạn sông Mekong ở miền Đông Bắc Thái Lan. (Hình minh họa: Lillian Suwanrumpha/AFP via Getty Images)
Ngày 7 Tháng Tám, giám đốc điều hành của Ban Thư Ký Ủy Hội Sông Mekong đã kêu gọi Trung Quốc và các nước Đông Nam Á chia sẻ thêm dữ liệu về hoạt động đập thủy điện một cách minh bạch và nhanh chóng, vì dòng nước ở sông Mekong xuống mức thấp kỷ lục năm thứ hai liên tiếp.
Sông Mekong khởi nguồn từ vùng núi Tây Tạng – vốn được coi là nóc nhà thế giới, nhưng đã bị Trung Quốc chiếm đoạt và coi là một bộ phận lãnh thổ của Trung Quốc từ năm 1950.
Ngoài những yếu tố như lượng mưa ít bởi hiện tượng khí hậu El Nino, còn có tác động của những đập thủy điện trên thượng nguồn và ở cả dưới hạ nguồn, gồm hai đập ở Lào và 11 đập ở Trung Quốc.
Các báo cáo mới nhất từ khu vực hạ lưu sông Mekong gây ra quan ngại về việc một thời kỳ hạn hán nữa sẽ tiếp tục diễn ra sau đợt hạn hán hồi năm 2019, ảnh hưởng đến Lào, Thái Lan, Cambodia và Việt Nam.
Lưu lượng mưa được kỳ vọng vào cuối Tháng Năm qua đến Tháng Sáu và Tháng Bảy đã không diễn ra, và lưu lượng nước của sông Mekong thấp đến mức khiến hiện tượng đảo chiều “bình thường” của nhánh sông Tonle Sap ở Phnom Penh, vốn thông thường sẽ gây ra hiện tượng dòng nước chảy lùi trở lại Biển Hồ (Great Lake), đã không xảy ra.
Còn tại Biển Hồ, lưu lượng nước thấp đã gây ra tác động tiêu cực đối với sản lượng đánh bắt cá mà có những giai đoạn ở mức thấp nhất trong vòng nhiều năm qua.
Các nhà nghiên cứu dự báo khả năng xảy ra một đợt hạn hán khốc liệt tiếp theo cùng với việc công bố bằng chứng cho thấy đợt hạn hán hồi năm 2019 xảy ra trùng với thời điểm Trung Quốc ngăn dòng nước ở một số đập thủy điện của nước này trên sông Mekong. Điều này cũng được làm sáng tỏ trong các ấn phẩm chủ đạo của Trung Tâm Nghiên Cứu Stimson ở Washington và quan trọng hơn cả là trong một bằng chứng mới được công bố hồi Tháng Tư, 2020, và trong một bài viết trên tạp chí Foreign Policy của Brian Eyler, giám đốc Chương Trình Đông Nam Á thuộc Trung Tâm Stimson.
Bằng chứng cụ thể củng cố cho các báo cáo và bài viết nói trên dựa trên hình ảnh vệ tinh do “Eyes on Earth” cung cấp, một tổ chức sử dụng hình ảnh vệ tinh để giám sát các quá trình diễn biến của khí hậu. Những phát hiện nói trên gây quan ngại sâu sắc khi những vấn đề vẫn tiếp diễn trước hàng loạt các đợt hạn hán trong vòng 20 năm qua vốn hủy hoại khu vực hạ lưu sông Mekong.
Các vụ mùa đã không ít lần thất bát, và điều này đã gây ra những quan ngại sâu sắc ở vùng châu thổ Mekong, nơi mà giới chức địa phương đã kêu gọi tuyên bố tình trạng khẩn cấp vì tình trạng hạn hán diễn ra hồi đầu năm 2020. Tình trạng đáng lo ngại này lại trở nên trầm trọng hơn do tình trạng sụt giảm lượng phù sa ở sông Mekong do cản trở mà 11 đập thủy điện của Trung Quốc trên sông Mekong gây ra. Ngoài ra, cũng có bằng chứng nhất quán cho thấy trữ lượng thủy sản đã và đang suy giảm, ảnh hưởng đến đời sống của ngư dân khu vực sông Mekong.
Những phát hiện quan trọng được đưa ra trong các báo cáo của Trung Tâm Stimson như sau:
-Những hành động của Trung Quốc đã gây ra hạn hán trong nhiều năm qua.
-Trung Quốc đang ngăn chặn lưu lượng nước nhiều hơn bao giờ hết.
-Những hành động của Trung Quốc bao gồm việc xả nước bất ngờ vốn có thể liên quan đến công tác quản lý các con đập của nước này khi công tác xây dựng một số đập được hoàn thiện.
Các kết luận này cũng có thể có trong dữ liệu của tổ chức “Eyes on Earth,” vốn cho phép việc thực hiện dự đoán chính xác những gì đang xảy ra ở Trung Quốc và những gì liên quan đến 11 con đập của nước này ở thượng nguồn sông Mekong. Các kết luận này cũng đặt ra những quan ngại về bản chất của những hành xử cơ bản của Trung Quốc đối với sông Mekong.
Như báo cáo của Trung Tâm Nghiên Cứu Stimson nhận định, Trung Quốc coi sông Mekong là “một tài nguyên có chủ quyền hơn là một tài nguyên chung.” Cách hành xử này được phản ánh trong thực tế là Trung Quốc chưa từng tuân thủ các quy ước vốn sẽ thỏa hiệp quyền lợi của mình nhằm duy trì quyền kiểm soát hoàn toàn sông Mekong thuộc phạm vi lãnh thổ của nước này.
Dễ dàng có thể nhận ra những hành động của Trung Quốc đối với sông Mekong như là một hình thức phản ánh những giá trị chính sách đối ngoại ở cấp độ rộng lớn hơn của Trung Quốc. Và mặc dù Trung Tâm Stimson cho rằng những phát hiện mới này tạo cơ hội cho sự “can dự mang tính hợp tác vốn có thể biến những con đập của Trung Quốc thành một giải pháp đối với đợt hạn hán lớn tiếp theo xảy ra trong khu vực,” song quan điểm này có phần hơi quá lạc quan.
Trong vòng hơn 30 năm qua, các hành động và chính sách của Trung Quốc liên quan đến sông Mekong và những gì xảy ra ở khu vực hạ lưu sông Mekong đều thể hiện bản chất tư lợi của Trung Quốc. Điều này cũng được nhìn nhận tương tự như việc Trung Quốc không tham gia Ủy Hội Sông Mekong, việc thiết lập một cơ quan khác để xử lý các vấn đề về sông Mekong, đó là Hợp Tác Mekong-Lan Thương, và các chính sách mà Bắc Kinh theo đuổi trong nỗ lực hòng tìm cách thúc đẩy hoạt động giao thương ven sông của nước này.
Giờ đây, khi bằng chứng cho thấy việc nước bị ngăn giữ lại vào thời điểm xảy ra hạn hán ở các nước láng giềng Trung Quốc thuộc hạ nguồn sông Mekong cho thấy Trung Quốc sẽ không thay đổi cách hành xử của mình trong tương lai. Trung Quốc cũng là một trong ba quốc gia hiếm hoi trên thế giới đã bỏ phiếu chống lại công ước về sử dụng các nguồn nước quốc tế với mục đích phi giao thông của Liên Hiệp Quốc năm 1997.
Những phản ứng đối với các báo cáo nói trên rất đa dạng, từ có thể đoán định được đến bất ngờ. Như dự đoán, các tổ chức xã hội dân sự đã dựa vào những phát hiện của Trung Tâm Nghiên Cứu Stimson để kêu gọi cần hành động nhằm thay đổi các chính sách của Trung Quốc trong tương lai. Bất ngờ hơn là phản ứng tức thì của Ủy Hội Sông Mekong khi tổ chức này thể hiện nghi ngờ về căn cứ và giá trị của dữ liệu do tổ chức “Eyes on Earth” công bố, cho rằng cần nghiên cứu kỹ lưỡng hơn trước khi đưa ra bất kỳ kết luận nào. Đây dường như là phản ứng bất thường của một cơ quan có nhiệm vụ giám sát sự tồn tại của sông Mekong.
Không có gì ngạc nhiên khi tờ Thời Báo Hoàn Cầu đăng tải một nghiên cứu của Trung Quốc cho rằng các con đập mà Trung Quốc xây dựng trên sông Mekong đóng một vai trò quan trọng trong mùa mưa, vốn trái ngược với những gì xảy ra trước khi mùa mưa đó diễn ra.
Cuối cùng, sự im lặng của các chính phủ các nước thuộc khu vực lòng chảo hạ lưu sông Mekong là đáng ngạc nhiên. Có lẽ, Lào và Cambodia giờ đang có mối quan hệ gần gũi với Trung Quốc nên họ có thể “im hơi lặng tiếng,” thế nhưng sự im lặng của chính phủ Việt Nam cho thấy một sự bất thường. Bất thường bởi vì Việt Nam là quốc gia chịu nhiều thiệt hại nhất trước sự việc dòng Mekong khô kiệt.
Dòng Mekong khô cạn đã và đang ảnh hưởng rất lớn đến sinh kế của hơn 20 triệu cư dân khu vực Đồng Bằng Sông Cửu Long, và chắc chắn sẽ ảnh hưởng tới an ninh lương thực của Việt Nam trong thời gian sắp tới.
