Nhà thờ Hạnh Thông Tây (quận Gò Vấp) do ông Denis Lê Phát An dâng cúng đất, toàn bộ chi phí xây dựng vào năm 1921. Ông là cậu ruột của Nam Phương hoàng hậu, con trai ông Lê Phát Đạt - tức ông Huyện Sĩ, một trong bốn người giàu nhất Nam Kỳ thời ấy.
Trước đó, xứ đạo Hạnh Thông Tây có từ năm 1861 nhưng ở khu vực ngoại thành, giáo dân thưa thớt, phần đông là người nghèo. Vì vậy trải qua nhiều năm nhà thờ chỉ được xây đơn giản. Thấy vậy ông Lê Phát An mới bỏ một số tiền lớn ra xây nhà thờ mới khang trang hơn.
Nhà thờ xây dựng trong ba năm, do nhà thầu của Pháp thi công. Nhà thầu chọn thiết kế theo phong cách Byzantine, mô phỏng theo Vương cung thánh đường Vitale ở thành phố Ravenna của Italy. Phong cách Byzantine là lối kiến trúc có thiết kế mái hình vòm và dùng nhiều ô cửa kính để lấy ánh sáng.
Mái vòm chính của nhà thờ cao 30 m, thiết kế giản dị, đỉnh các mái là những cây thánh giá. Việc lựa chọn kiến trúc Byzantine khiến nhà thờ Hạnh Thông Tây khác lạ so với đại đa số các nhà thờ cổ ở Việt Nam – thường mang phong cách kiến trúc Gothic hoặc Roman.
Tháp chuông nhà thờ được ghép bằng đá vững chãi, phía trên đỉnh đặt ba quả chuông đúc năm 1925. Vì nằm gần sân bay Tân Sơn Nhất nên tháp chuông ban đầu cao 30 m, năm 1952 giảm xuống còn 19,5 m để đảm bảo an ninh hàng không.
Phía cửa trước nhà thờ Hạnh Thông Tây có tượng Thánh Denis là thánh quan thầy của ông Denis Lê Phát An.
Hai bên hông nhà thờ với các cửa sổ vòm tròn kiểu Byzantine. Phần mái lợp ngói, trên đỉnh chạm trổ nhiều hoa văn tinh xảo.
Mặt sau cùng của nhà thờ tạc phù điêu đắp nổi các thánh tử đạo của Việt Nam.
Bên trong thánh đường có diện tích hơn 500 m2, được trang trí lộng lẫy. Mái hình vòm cung được ghép từ các phù điêu có họa tiết tinh xảo. Các mảng tường được trang trí bằng tranh ghép đá Mosaic độc đáo.
Những hàng cột trong thánh đường kiểu vòm cung, thiết kế đối xứng nhau. Xen lẫn giữa các ô cửa sổ kính màu là những bức phù điêu được thếp vàng kể lại từng chặng đường khổ nạn mà Chúa Giesu đã trải qua.
Trên vòm của cung thánh được trang trí tranh khảm theo phong cách Byzantine mô tả cảnh Chúa Giesu trên thập giá cùng một số hình ảnh các vị thánh khác.
Trong thánh đường có mộ của ông bà Lê Phát An nằm đối diện nhau. Hai ngôi mộ đều có tượng khắc bằng đá cẩm thạch và hoa cương theo phong cách Phục Hưng.
Ở bên phải cung thánh là bức tượng mô tả ông An trong áo dài khăn xếp, đeo kính quỳ gối, chắp tay như cầu nguyện và đang trò chuyện với vợ. Bên trái là tượng vợ ông cũng trong tư thế như đang tâm sự với chồng mình.
Nhà thờ với cổng chính hướng ra đường Quang Trung, có không gian rộng rãi, nhiều cây xanh. Người dân trong vùng thường dạo mát, vui chơi, tập thể dục ở khuôn viên nhà thờ.
Quỳnh Trần
